ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟΣ ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΟΣΙΑλΙΣΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

Διδακτορική διατριβή, Υποστηρίχθηκε στην Ουγγρική Ακαδημία Επιστημών 1970.
Περιληπτική Παρουσίαση

Ό,τι ακολουθεί απεικονίζει τις απόψεις μου την εποχή που είχε γραφεί και υποστηριχθεί η διατριβή μου. Έκτοτε σε πολλά πράγματα οι απόψεις μου έχουν τροποποιηθεί. Αυτό φαίνεται και από τις εργασίες που υποβάλλω προς κρίση . Η παρουσίαση της διατριβής γίνεται με βάση αυτό το δεδομένο. Δεν επιχειρείται κάποια ουσιώδη διορθωτική παρέμβαση. Η περίληψη γράφτηκε το 1986.

Στη διατριβή επιχειρήθηκε μια συνολική κριτική θεώρηση των αναπτυ­ξιακών διαδικασιών και των πολιτικοκοινωνικών και ανθρώπινων σχέσεων της περιόδου 1920-1940 στη Σοβιετική Ένωση, με προεκτάσεις στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού, κυρίως στην Ογyαρία της περιόδου μετά το 20-ο συνέδριο του ΚΚΣΕ, με ηγέτη του κόμματος .και της χώρας τον Γιάνος Κάνταρ.

Στην "Εισαγωγή" της εργασίας αναφέρομαι στη βιβλιογραφία τη σχετική με τον όρο ουμανισμός και καταλήγω σε μία διατύπωση για το σοσιαλιστικό ουμανι­σμό που παρακολουθεί τη μελέτη ως το τέλος. Σύμφωνα με αυτή τη διατύ­πωση το συγκεκριμένο ιστορικό περιεχόμενο του σοσιαλιστικού ουμανισμού διαμορφώνεται ανάλογα με τον εκάστοτε τρόπο σύνδεσης της μαρξικής άποψης για τον άνθρωπο και την κοινωνία με την πραγματικότητα. Με αφετηρία αυτή τη θέση αναπτύσσω την άποψη ότι από τότε που ο σοσια­λισμός υπάρχει ως κοινωνικό-οικονομικός σχηματισμός ο μαρξιστικός ουμανισμός κρίνεται πρώτα απ' όλα, με βάση αυτή την υφιστάμενη πραγματικότητα.

Στην ανάπτυξη αυτής της θέσης αξιοποιώ τη ρήση του Λένιν '°ο μαρξισμός δεν στηρίζεται στο έδαφος των δυνατοτήτων, αλλά στα γεγονότα», καθώς και το σκεπτικότου Κάρελ Κόσικ για την κοινωνική πραγματικότητα σύμφωνα με το οποίο στο ερώτημα πως διαμορφώνεται η κοινωνική πραγματικότητα, που είναι και το ζητούμενο, « κρύβεται η επαναστατική άποψη για την κοινωνία και τον άνθρωπο».

.

Με οδηγό αυτές τις θέσεις υποβάλλω σε κριτική την εξέλιξη των νέων σχέσεων όπως αυτές διαμορφώθηκαν στην μετεπαναστατική Ρωσία, αναλύοντας τα πραγματικά γεγονότα και αντίξοες καταστάσεις στο κόμμα, στο κράτος, στην κοινωνία, και παρακολουθώντας κριτικά τη διαδικασία διαμόρφωσης και εφαρμογής της πολιτικής τον κόμματος για την κολλεκτιβοποίηση και για την εκβιομηχάνιση της χώρας. Στο κεφάλαιο αυ­τό υποβάλλω σε κριτική το σταλινισμό, το σταλινικό τρόπο σκέψης και το σταλινικό καθεστώς από τη σκοπιά του μαρξισμού και του μαρξιστικού ουμανισμού.

Από τη μελέτη αυτών των εξελίξεων προκύπτουν ορισμένες διαπιστώσεις μεθοδολογικής σημασίας. Τέτοια, είναι η διαπίστωση ότι κάθε σημαντική εξέλιξη στο μη σοσια­λιστικό κόσμο επηρεάζει όχι μόνο τη γενική πολιτική; αλλά και την οικονομική πολιτική του σοσιαλισμού. Μάλιστα, ο σοσιαλισμός δεχόμενος αυτούς τους επηρεασμούς είναι υποχρεωμένος να προχωρεί στην επαναδιατύ­πωση του συγκεκριμένου περιεχομένου των αρχών λειτουργίας, λαμβάνοντας υπόψητούς μεταβαλλόμενους εξωτερικούς συντελεστές. Όπως δεν υπάρχει στην πραγματικότητα 'καθαρός σοσιαλισμός" έτσι και το συγκεκριμένο ιστορικό περιεχόμενο των αρχών λειτουργίας του δεν μπορεί να είναι "καθαρό", δηλ. ανεξάρτητο από τις συγκεκριμένες ιστορικοκοι­νωνικές συνθήκες. Ο εκάστοτε σοσιαλισμός είναι η έκφραση αυτών των συνθηκών (σελ.34). Το δεδομένο αυτό έχει να κάνει και με τη δυνατότητα αυτοαναίρεσής του – θα λέγαμε τώρα ύστερα από την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού.

Μια δεύτερη διαπίστωση αναφέρεται στην ανάγκη ο σοσιαλιστικόc ουμανισμός και η έννοια της ελευθερίας να ερμηνεύονται από τον μαρξισμό όχι μόνο στο επίπεδο της κοινωνίας, αλλά και στο επίπεδο του ατόμου, όχι μόνο με όρους φιλοσοφικούς, αλλά και με όρούς κοινωνιολογικούς.

Μια τρίτη διαπίστωση μεθολογικής σημασίας αναφέρεται στην ανάγκη η εξέταση της ιστορίας του υπαρκτού σοσιαλισμού να λαμβάνει υπόψη της τις συνθήκες κάτω από τις οποίες υποχρεώθηκε μετά τη νικηφόρα επανάσταση να οικοδομηθεί το νέο καθεστώς.

Πέρα από τη γνωστή σε όλους και πολύπλευρα ερμηνευμένη από σημα­ντικούς ερευνητές διαπίστωση ότι η γεμάτη αντιφάσεις διαδικασία των εξελίξεων στην ιστορία της Σοβιετικήc Ενωσης οφείλεται σε μεγάλο.αθμό στο γεγονός ότι η σοσιαλιστική επανάσταση νίκησε στην καθυστε­ρημένη Ρωσία, χωρίς να μπορέσει να απλωθεί. στις προηγμένες καπιτα­λιστικές χώρες της Ευρώπης, δηλ, δεν εξελίχθηκε σε παγκόσμια επανά­σταση, όπως πίστεύε ο Λένιν και οι άλλοι ηγέτες της ρωσικής επανάστα­σης,

Υπάρχούν –σημείωνα- και άλλα δεδομένα η αγνόηση των οποίων μπορεί να οδηγή­σει την έρευνα σε αδιέξοδο. Πρόκειται για δεδομένα τα οποία έχούν τη δική τους σημασία, μολονότι δεν είναι άσχετα με τους δυο προηγούμενους αρνητικούς συντελεστές. Τέτοιο είναι το γεγονός ότι, σύμφωνα με την έκφραση τον Λένιν, «εμείς τώρα αμέσως θέλουμε να χτίσουμε τον σοσιαλισμό, από την μία μέρα στην άλλη, με το ανθρώπινο υλικό που μας κληροδότησε ο καπιτα­λισμός» δηλ. το τσαρικό καθεστώς της Ρωσίας (σελ. 41 ...).

Μία τέταρτη διαπίστωση είναι ότι η πορεία της ιστορίας της Σοβιε­τικής Ενωσης χαρακτηρίζεται από το φαινόμενο της μεγάλης απόστασης ανάμεσα στο προβαλλόμενο από την κυρίαρχη ιδεολογία και από το κόμμα όραμα της σοσιαλιστικής κοινωνίας από την μια και την πρακτική του κόμματος και της ίδιας της κοινωνίας από την άλλη. Μια απόσταση που συχνά έφτανε τα όρια του χάσματος. Το φαινόμενο αυτό χαρακτήρισε και. τη σχέση των προγραμματικών στόχων με την πραγματικότητα. Το γεγονός αυτό ήταν μια από τις αιτίες της υπερβολικής έντασης που διακρίνει κανείς στη ζωή της σοβιετικής κοινωνίας σε όλη την ιστορία της, μέχρι και την δεκαετία του 1960. Το φαινόμενο αυτό συνοδεύεται από την έλλειψη της αίσθησης των πραγματικών της δυνατοτήτων. Αυτό χαρακτηρίζει όχι μόνο την ηγεσία, αλλά και το κόμμα, με καταβολές μάλλον στο ρωσικό λαϊκό ρομαντισμό και ενθουσιασμό.

Η έλλειψη της αίσθησης των πραγματικών δυνατοτήτων (οι ρεαλιστές συνήθως παραμεριζόταν) είχε σαν συνέπεια την προβολή υπεραυξημένων απαιτήσεων απέναντι στα μέλη τον κόμματος και. των πολιτών (των εργα­ζομένων), με τελική "κατάληξη" τη φαινομενικά παράδοξη αδράνεια και απάθεια μεγάλου τμήματος των εργαζομένων και του πληθυσμού, όχι μόνο στην περίοδο της "στασιμότητας", που τώρα γίνεται πολύς λόγος.

Το φαινόμενο αυτό πρέπει να συσχετιστεί — για την περίοδο που αφορά τη διατριβή — με το γεγονός ότι από τη δεύτερη πενταετία της δεκαετίας του 1920 μέχρι. και τη δεύτερη πενταετία της δεκαετίας του 1930, οδηγη­τική αρχή της οικονομικής πολιτικής της Σοβιετικής Ενωσης, αλλά και της πολιτικής εργατικού δυναμικού, και της εκπαιδευτικής πολιτικής, ήταν η θέση του Λένιν ότι αν η Σοβιετική Ρωσία δεν εκβιομηχανιστεί το ταχύτερο θα χαθεί. Από δω και οι υποχωρήσεις σε θέματα αρχής για τον απελευθερωτικό ρόλο της (σοσιαλιστικής) εργασίας (Δες π.χ. την προτρο­πη του Λένιν για την αξιοποίηση του τευλοριστικού συστήματος οργάνωσης της εργασίαs) μολονότι γνώριζε ότι αυτό το σύστημα είναι ξένο προς τον σοσιαλισμό (σελ. 50-52).

Μια άλλη διαπίστωση αναφέρεται στην αρνητική κληρονομιά του "πολε­μικού κομμουνισμού" (που εφαρμόστηκε στα πρώτα χρόνια μετά την επα­νάσταση) στις εξελίξεις που ακολούθησαν στην εποχή μετά το θάνατο τον Λένιν, και ιδιαίτερα στην οικονομική πολιτική της σταλινικής περιόδου μετά το 1928. Με επιπτώσεις στην πολιτική, ιδεολογική—ηθική και. κοινω­νική παιδεία (αγωγή) και τη συμπεριφορά του κόμματος, του κράτους και της Κομσομόλ. Στην επανεμφάνιση του κλίματος του πολεμικού κομμουνισμού συνέβαλλε και το γεγονός, αλλά και η ιδεολογία του περικυκλωμένου φρουρίου.

Στη διατριβή αναπτύσσεται η άποψη ότι ο "πολεμικός κομμουνισυός" είχε τη δική του ιδιότυπη ιδεολογία, που συνέδεε την αρχή της εισοδη­ματικής ισότητας με την ανιδιοτελή και κοινωνικά ωφέλιμη δράση του ατόμου (αλτρουιίσμός), ως κριτήριο της αληθινής υπόστασης του ανθρώ­που (σελ. 64-69) σε αντίθεση με τη ΝΕΠ, η οποία δεν είχε τη δική τηc ιδεολογία, αφού θεωρούνταν "πρόσκαιρη" και ερμηνευόταν ως "οπισθοχώ­ρηση" από το κόμμα. Ωστόσο, η λογική της ΝΕΠ φάνηκε πολύ χρήσιμη όταν (στη δεκαετία του 1960) εμφανίστηκαν τα πρώτα στοιχεία σοΒαρήc επανεκτιμήσεις της οικονομικής πολιτικής που εφαρμόστηκε στη Σοβιετική Ενωση και στις άλλες σοσιαλιστικές χώρες (βλέπε π.χ. το έργc του WLODZIMIEZ BRUS Γενικά προβλήματα λειτουργίας τηc σοσιαλιστικές οικονομίας).

Καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της σοβιετικής κοινωνίας έπαιξε και ένα άλλο στοιχείο, πέρα από το ρομαντισμό του σοσιαλιστικού οράματος που συνδυάστηκε ή επιδιώχτηκε να συνδυαστεί με το εντελώς πραγματικό "όραμα" της "εκβιομηχάνισης πάση θυσία" (έκφραση του Λένιν).

Στην ιστορία τηc Σοβιετικής Ένωσης παρουσιάζεται το φαινόμενο της περιοδικής εμφάνισης έκτακτων καταστάσεων όπου, πέρα και πάνω από κάθε κατεστημένο νόμο και κανόνα ζωής, λειτούργησε με ωμότητα ο νόμος της επιβίωσης : απώλειες εκατομμυρίων ανθρώπων από λιμούς, το 1921­- 1922 και το 1928-1929, έκτακτες καταστάσεις πολέμων, αλλά και σε περιόδους ειρήνης π.χ. όταν στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια (μετά το 2-ο παγκόσμιο πόλεμο) για εκατομμύρια ανθρώπους το πρόβλημα τηc επιβίωσης ήταν πρωταρχικό, με επιπτώσεις και στη συμπεριφορά των ανθρώπων.

Στη διατριβή μου; σχετικά με τον ρόλο ταυ πολέμου στην υυχολογία και τη συμπεριφορά των ανθρώπων αναφέρομαι στη διατύπωση του Λένιν ότι "ο πόλεμος αποκτηνώνει τους ανθρώπους". Μάλιστα, προεκτείνω την ισχύ αυτής της θέσης και στην ερμηνεία της ψυχολογίας και τηc συμπεριφοράς των ανθρώπων στην μετεπαναστατική ρωσική κοινωνία των σοβιέτ.

Στη διατριβή αναφέρεται ως ανασταλτικός παράγοντας στην προσπάθεια για τη δημιουργία συνθηκών που ταίριαζαν στην κοινωνία των σοβιέτ, η διατήρηση και η αναπαραγωγή του υπαλληλικού στρώματος με παρωχημένες αντιλήψεις που είχαν την καταβολή τους σ το τσαρικό καθεστώς.

Εξάλλου, η διατριβή κλείνει προς την άποψη ότι η αντικατάσταση ή ο παραγκωνισμός, στην περίοδο της ΝΕΠ, πλειάδας κομματικών στελεχών (πολλοί από τους οποίους ήταν λαμπροί διαφωτιστές της επανάστασης) από τους εμπόρους και όσους γνώριζαν εμπόριο και οικονομική διαχείριση, όπως πρότεινε ο Λένιν, ήταν για τους απροσάρμοστους επαναστάτες μια από τις αιτίες που μετά το θάνατο τον Λένιν, τους έφερε να είναι αντιμέτωποι με τηΝΕΠ και την οικονομική κουλτούρα, που η ΝΕΠ πρέσβευε και που αντικειμενικά διαμόρφωνε. Αυτό είναι σημαντικό να το γνωρίζει κανείς για να κρίνει ανάλογες με τη ΝΕΠ πλευρές της σημερινής οικονομικής πολιτικής (1986) στη Σοβιετική Ενωση, όμως, σε μια προωθημένη κατάσταση, από κάθε άποψη.

Στην εκτίμηση των εξελίξεων στη Σοβιετική Ενωση (και κατ' επέκταση και στις άλλες σοσιαλιστικές χώρες) είναι σημαντικό να γνωρίζει κανείc τις επιπτώσεις της γνωστής θέσης του Λένιν : "ποιος—ποιον:" και της θέσης :"οποίος δεν είναι μαζί μας, είναι εναντίον μας" στο σύστημα εξουσίας και διοίκησης και στην νοοτροπία του κόμματος για την άσκηση της εξουσίας και της διοίκησης (βλέπε σχετικές αναλύσεις π.χ. στη σελ. 91-97).

Πάντως, είναι σημαντικό να γνωρίζει κανείς ότι στη δεκαετία του 1920 η τάση για "σκληρή διοίκηση" (έκφραση του Λένιν) δεν οδήγησε ακόμα στην κατάργηση της δημοκρατίας και της δημόσιας κριτικής (σελ. 99-107), πράγμα που συνέβηκε στο σταλινικό καθεστώς, που όμως ως τάση εμφανίζεται από τη δεύτερη πενταετία της δεκαετίας του 1920 (βλέπε σελ. 108 και στη συνέχεια).

Στη διατριβή η περίοδος κολλεκτιβοποίησης της αγροτικής οικονομίας υποβάλλεται σε μια αρκετά προωθημένη κριτική, στο βαθμό που ενδιαφέρει τη μελέτη. Στο σημείο αυτό, μεταξύ των άλλων, ανιχνεύω τα στοιχεία που επιτρέπουν να απαντηθεί το ερώτημα : πως αντιμετώπισαν οι εργάτες και οι φτωχοί αγρότες την κολλεκτιβοποίηση; Τι έκανε τους φτωχούς αγρότες να έχουν ενθουσιαστεί από την κολλεκτιβοποίηση, τουλάχιστον στα πρώτα χρόνια (όμως όχι σε όλες τις περιοχές της Σ.Ε.);

Βέβαια, η απάντηση σε αυτά και σε άλλα ερωτήματα που αφορούν τις αντιδράσεις των διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων στην κολλεκτιβοποίηση και στον τρόπο που αυτή είχε γίνει. Η βιβλιογραφία την οποία μπορούσε κανείς να βρει την περίοδο που είχε γραφεί η διατριβή ήταν εξαιρετικά δύσκολο νε μελετήσει έστω με σχετική πληρότητα τις συγκρούσεις και τις νέες σχέσεις που δημιουργήθηκαν στο χωριό και στην αγροτική οικονομία. Στη διατριβή αυτό επιχειρήθηκε με πολύ λίγο έγκυρο επιστημονικό πληροφοριακό υλικό. Έπρεπε να ψάξει κανείς πίσω από τις γραμμές, όπως λέμε, των κομματικών κειμένων αλλά και των διαφόρων μελετών (όλες γραμμένες σε ένα πνεύμα που δικαίωνε τη γραμμή ακόμα και τα διάφορα μέτρα του κόμματος και του κράτους) για να μπορέσει να πει κάτι το σημαντικό. Το θέμα περισσότερο ήταν η διαμόρφωση κριτικής στάσης απέναντι στις εξελίξεις εκείνης της περιόδου. Τα χρόνια που γράφτηκε η διατριβή είχε αρχίσει η κριτική αντιμετώπιση αυτής της περιόδου στην ιστορία της Σοβιετικής Ενωσης, κυρίως στην Ουγγαρία, την Πολωνία και στην Τσεχοσλοβακία. Αναφέρομαι ειδικότερα σε μελέτες οι ο ποίες ασχολήθηκαν με το σκέλος της οικονομικής αναπτυξιακής πολιτικής που εξυπηρετούσε η κολεκτιβοποίηση.

Στη διατριβή αποδέχομαι την άποψη ότι η σημασία της πολιτικής της κολλεκτιβοποίησης είναι συνάρτηση πρώτα απ' όλα του ρόλου που κλήθηκε να παίξει στο πρόγραμμα εκβιομηχάνισης της χώρας.

Στη διατριΒή ασχολούμαι εκτενώς (σε 66 σελίδες) με την κριτική παρουσίαση τον υπερσυγκεντρωτικού συστήματος της οικονομίας στην εποχή του Στάλιν, Γενικότερα : ασχολούμαι με ουσιαστικές πλευρές αυτού που ονομάζω σταλινικό σύστημα.

Στο κεφάλαιο αυτό ξεκαθαρίζονται (στο μέτρο της πληροφόρησης που μπορούσε να διαθέτει ένας ερευνητής στη δεκαετία του 1960 για την πε­ρίοδο του 1930, σε σχέση με τους στόχους της μελέτης) βασικά ζητήματα της συσχέτισης ουμανισμός και πραγματικότητα, με έμφαση στις δυνατό­τητες; αλλά πολύ περισσότερο στους περιοριστικούς και απαγορευτικούς όρους ανάπτύξης των σοσιαλιστικών στοιχείων της ζωής και στις αντι­φάσεις μεταξύ των γενικών στόχων για την κοινωνία και τον άνθρωπο με την παραμορφωτική πρακτική στο επίπεδο του κόμματος και του κράτους, αλλά και στους μηχανισμούς που αναπαρήγαγαν και όξυναν την διάσταση ανάμεσα στους διακηρυγμένους γενικούς στόχους και την κομμα­τική πρακτική. Στην διατριβή γίνεται αναφορά στο φαινόμενο των διώξε­ων, χωρίς όμως να προχωρώ στην αναλυτική εξέταση και κριτική του κατασταλτικού μηχανισμού τον σταλινικού συστήματος.

Ωστόσο στο κεφάλαιο αυτό γίνεται προσπάθεια να φωτιστούν ουσιαστι­κές πλευρές του σταλινικού συστήματος καθώς επίσης και ζητήματα γενι­κότερης σημασίας για τη μελέτη της ιστορίας του σοσιαλισμού που ποδογετείτο από το σταλινισμό, όπως :

- η σχεδιασμένη οικονομία και ο διοικητικός συγκεντρωτισμός στο σοσιαλισμό και οι επιπτώσεις του στις κοινωνικές και ανθρώπινες σχέσεις.

- η αναγκαιότητα του συγκεντρωτισμού, της συγκεντρωτικής εφαρμογής των γενικών στόχων στην περίοδο διαμόρφωσης του σοσιαλιστικού οικονομικο-κοινωνικού σχηματισμού. Η αναγκαιότητα για την προτεραιότητα της κεντρικής θέλησης στη φάση αυτή.

- η αναγκαιότητα μονοκομματικού πολιτικού συστήματος στη φάση αυτή και η δυνατότητα πολυκομματικού συστήματος - τα όρια τον πολυκομματικοϋ συστήματος στο σοσιαλισμό.

- - ο δημοκρατικός συγκεντρωτισμός και η σχέση των δυο σκελών του : του συγκεντρωτισμού και της δημοκρατίας.

Στη διατριβή αναπτύσσω την άποψη ότι η σχέση των δύο σκελών είναι συνάρτηση των εκάστοτε συνθηκών και της εκάστοτε κυρίαρχης άποψης της ηγεσίας του κόμματος για τον τρόπο διεύθυνσης της οικονομίας και της κοινωνίας.

Στη διατριβή διαπιστώνεται ότι στη "σταλινική εποχή" υπερίσχυσε ο συγκεντρωτισμός σε βάρος της δημοκρατίας στο επίπεδο του κόμματος και της κοινωνίας, με καθοριστικό το συγκεντρωτικό σύστημα προγραμματι­σμού και -διεύθυνσης της οικονομίας και το συγκεντρωτικό σύστημα πολιτικής εξουσίας.

- Στη διατριβή υποβάλλω σε μια προωθημένη - και με τα σημερινά μέτρα - αναλυτική, σε μεγάλο βαθμό κριτική του υπερσυνκεντρωτικού πυραμιδικά ιεραρχημένου σταλινικού συστήματος και καταλήγω σε διαπιστώσεις γενι­κότερης σημασίας για την έρευνα της σταλινικής εποχής - πέρα και από τους στόχους και την οπτική της διατριβής

-

Αναλύοντας το φαινόμενο της καθολικής εφαρμογής της αρχής του συγκεντρωτισμού στη σελίδα 137 της διατριβής γράφω : "Αυτή η συνύφανση της οικονομικής διεύθυνσης, της πολιτικής εξουσίας και της λειτουργίας του κόμματος εξυπηρετούσε την πρόθεση επιβολής της κεντρικής θέλησης σε όλη τη δομή του κράτους και του κόμματος στην οικονομία και, την πολιτική, στο δημόσιο βίο, στα πολιτιστικά και ιδεολογικά θέματα. 0 δημοκρατικός συγκεντρωτισμός ως βασική αρχή του κόμματος παραμορφώθη­κε. Υπερίσχυσε ο συγκεντρωτισμός. Και στη συνέχεια κυριάρχησε. Η κάθε­τη εξάρτηση (των μερών από το κέντρο) κυριάρχησε με απόλυτο τρόπο στην πολιτική δραστηριότητα του κόμματος. Η αξιολόγηση των πολιτικών πράξε­ων ανήκε αποκλειστικά στην αρμοδιότητα των κεντρικών οργάνων. Σ΄ αυτό το σύστημα οι άνθρωποι (οι οποίοι καλούνταν να πραγματοποιήσουν τους σοσιαλιστικούς στόχους) είχαν μόνο μία επιλογή : την εκτέλεση με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο των αποφάσεων και των εντολών της κεντρικής εξουσίας στα πλαίσια του ιεραρχημένου συστήματος. Ανάλογα ερμηνεύτηκε στην πράξη και η δημοκρατία και διαμορφώθηκε το εκλογικό σύστημα, η σχέση καθοδηγητών και καθοδηγούμενων..." (σελ. 137-138).

Στη διατριβή υποβάλλω σε αναλυτική κριτική τη χρήση του όρου "προσωπολατρεία" για τον προσδιορισμό του σταλινικού συστήματος και. της σταλινικής εποχής. Συγχρόνως, πρότάσσω ισχυρά, κατά τη γνώμη μου, επιχειρήματα υπέρ της χρήσης του όρου "σταλινικό σύστημα" και "σταλινική εποχή", που χρησιμοποιώ στη διατριβή.

Με τον όρο σταλινικό σύστημα στη διατριβή εννοώ το σύνολο των μη­χανισμών και των μεθόδων που οργανώνούν σε σύστημα τα εσωτερικά στοι­χεία της υπερδομήc, τα οποία εξυπηρετούν τις ανάγκες προσαρμογής τους στις εντολές τον κεντρικού προγραμματισμού, καθώς επίσης και στις ανάγκες ενός συγκεκριμένού (σταλινικού) συστήματος άσκησης της εξου­σίας, πού διέπεται από σοσιαλιστικούς στόχους. Ενός συστήματος εξου­σίας, που ωστόσο, στην πρακτική του έκφραση είναι αντίθετο με τον ουμανισμό, τη συνείδηση της ανθρώπινης ελευθερίας και με τη συνείδηση και το αίσθημα της σοσιαλιστικής νομιμότητας (σελ. 138-141).

- Στη διατριβή ασχολούμαι αναλυτικά με το ρόλο της ιδεολογίας και της ιδεολογικής χειραγώγησης των ανθρώπων που στόχευε στην αποτελεσματική, χωρίς αντιστάσεις, λειτουργία του σταλινικού συστήματος, καθώς επίσης και με τις επιπτώσεις της ιδεολογικής χειραγώγησης στη διαμόρφωση μιας ορισμένης σχέσης των μελών του κόμματος – και του κόμματος ως πολιτικά λειτουργικού οργανισμού, κόμματος – και ηγεσίας του κόμματος , πολιτών – και κράτους, ατόμων –και κοινωνίας.

Στη διατριβή επισημαίνονται καίριες αντιφάσεις του σταλινικού συστήματος στα επίπεδο αυτό. Π.χ. επισημαίνεται το φαινόμενο να ερμηνεύονται τα δικαιώματα του πολίτη σε σχέση με το "χρέος" του να αποδέχεται αδιαμαρτύρητα και να εφαρμόζει αποτελεσματικά τις εντολές που δέχεται από πάνω. Σε σχέση μ' αυτό το φαινόμενο; που με τον καιρό εξελίσσεται σε καθεστώς που παράγει σε ευρεία έκταση τον κομφορμισμό και τον αμοραλισμό και δικαιολογεί συγχρόνως τις διώξεις, επισημαίνε­ται μια καίρια αντίφαση που προκύπτει από την παραβίαση του μαχόμενου μαρξιστικου ουμανισμού Το σύστημα, από τη μία καλεί όλους τους πο­λίτες, όλούς τους ανθρώπους για ενεργό συμμετοχή στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού (δηλαδή μιας κοινωνίας που υπόσχεται. την ελεύθερη, δημι­ουργική και πολύπλευρη αυτοπραγμάτωση του ανθρώπου) ενώ. συγχρόνως, από την άλλη, αποκλείει (διώκει και εξοντώνει) όσους τη συμμετοχή τους δεν τη συνδυάζουν με την εγκατάλειψη του δικαιώματός τους να έχουν δική τους άποψη για τις εξελίξεις και. να ασκούν κριτική .

Η απαγόρευση (δίωξη και εξόντωση) πλειάδας ανθρώπων με κρριτικό πνεύμα να πράξουν το αγωνιστικό και ανθρώπινο χρέος και δικαίωμα να πάρουν ενεργό μέρος στον αγώνα για τον σοσιαλισμό, επισημαίνεται στη διατριβή ως ριζική απόκλιση από την ιδέα του (μαχόμενου) μαρξιστικού ουμανισμού. Επίσης στη διατριβή επισημαίνεται το δίλημμα των επαναστατών με κριτικό πνεύμα να υποταχθούν στο σταλινικό σύστημα για να έχουν το δικαίωμα συμμετοχής στη σοσιαλιστική ανάπτυξη ή να αντιταχθούν σε αυτό και να μείνουν στο περιθώριο της ιστορίας, της εξέλιξης.(βλέπε, αναλυτικότερα στις σελ. 142-150).

Στη διατριβή, στηριζόμενος στις προηyούμενες αναλύσεις, επιχειρώ να δώσω μια ερμηνεία της αντιφατικής πορείας των εξελίξεων στην εποχή του Στάλιν, σε ένα αυστηρό συνθετικό φιλοσοφικό επίπεδο με άξονα ανα­φοράς την έννοια της κριτικής και της αυτοκριτικής στο κεφάλαιο με τον τίτλο "Κριτική της πραγματικότητας και εκφυλισμός του όπλου της κριτικής - Ανάπτύξη και πισωδρόυιση ταυτόχρονα".

Στο κεφάλαιο αυτό προβαίνω στην ανάπτυξη της άποψής μου για την έννοια της κριτικής και της αυτοκριτικής. Παρουσιάζω την άποψη των κλασικών του μαρξισμού για την κριτική ( : α. κριτική της πραγματικό­τητας ή των πραγμάτων, β. κριτική των όπλων ή κριτική των έργων και γ. το όπλο της κριτικής, δηλ. η εφαρμογή της κριτικής σκέψης στην εκτίμηση των πραγμάτων, των ενεργειών και των απόψεων), και υιοθετώντας την άποψη του όπλου της κριτικής προχωρώ σε μια αναλυτική εκτίμηση της σταλινικής εποχής,, του σταλινικού συστήματος. DDD

Από τις σημαντικότερες διαπιστώσεις αυτού του κεφαλαίου είναι και οι εξής

- το φαινόμενο της υποχώρησης του στοιχείου της κριτικής στη ζωή του

κόμματος και της χώρας, που αρχίζει στη δεκαετία τον 1920 και εξελίσσεται προοδευτικά (γεωμετρικά θα μπορούσαμε να πούμε) βρίσκεται σε ευθεία σχέση ρε την ενίσχυση της προσωπολατρείας του Στάλιν.

- Η διαδικασία αυτή οδήγησε στην κατάργηση της "κριτικής από τα κάτω" και στη μετατροπή της }'κριτικής από τα πάνω" σε πρακτική κυρώσεων.

- Στο σταλινικό καθεστώς η ιδεολογία διοχετεύει στη συνείδηση τcυ κόμματος και στην κοινή γνώμη την "ερμηνεία" της κριτικής ως μορφή της «απεριόριστης αγάπης και έμμονης του λαού προς το κόμμα και την ηγεσία του σοβιετικού κράτους» (!!), με συνέπεια τον πλήρη εκφυλισμό της έννοιας της κριτικής.

το θετικό ιδεολογικό κλίμα που δημιουργείται μετά το 20-ο συνέδριο του ΚΚΣΕ, επιτρέπει. την έναρξη της διαδικασίας αποκατάστασης της έννοιας της κριτικής και της αυτοκριτικής (αναφέρεται στη διατριβή η σχετική προσπάθεια της "Φιλοσοφικής Εγκυκλοπαίδειας", Εκδοση της Ακαδημία Επιστημών της Σοβιετικής Ένωσης).

- Επιχειρείται στη διατριβή ο ορισμός της έννοιας της κριτικής με τους όρους της επιστημονικής έρευνας και της φιλοσοφικής πράξης «Η κρι­τική ως ορθολογική ενέργεια του ανθρώπου είναι η μεθοδική "ανάκριση-εξέταση" του ερευνητικού αντικειμένου, είναι η μεθοδική αμφισβήτηση και η διατύπωση του ερωτήματος που υποκινεί προς θετικές απαντήσεις. Γι' αυτό η κριτική είναι εχθρός του δογματισμού και τον κομφορμισμού. Μολονότι απευθύνεται στην πραγματικότητα, ωστόσο είναι περισσότερο από την απλή πραγματικότητα : η κριτική είναι η απεικόνιση στην ανθρώπινη διάνοια της πραγματικότητας ως αντικειμένου της επαναστα­τικής αλλαγής». Η ανάδειξη αυτής της ιδιότητας της κριτικής είναι γνώρισμσ της μαρξιστικής φιλοσοφίας. Σ' αυτή την αντίληψη «το νόημα της ελευθερίας της κριτικής είναι η προοδευτική αλλαγή της πραγματικό­τητας»- σύμφωνα με την ερμηνεία του Λένιν (σελ. 156-159).

Στη διατριβή γίνεται λόγος (με συγκεκριμένες αναφορές και αναλύ­σεις) για τις αλλοιώσεις που παθαίνει, η λενινική άποψη για την κριτική στο κόμμα σε συνθήκες νόμιμης λειτουρyίας του και σε συνθήκες παρα­νομίας, όπου κυρίαρχο στοιχείο δεν είναι το στοιχείο της δημοκρατίας και της διαφάνειας, αλλά το στοιχείο της συντροφικής εμπιστοσύνης, όπως έγραφε ο Λένιν (σελ. 159-160).

Στη διατριβή υπάρχουν αναφορές και αναλύσεις που δείχνουν σε τι φαύλο κύκλο αλληλοκατηγοριών και αλληλοεξόντωσης μπορεί να οδηγήσει ο εκφυλισμός της κριτικής στο κόμμα και η έλλειψη δημοκρατίας και. διαφά­νειας στο δημόσιο βίο. Πρόκειται για το φαινόμενο των μυστικών εκθέ­σεων προς την Κ.Ε. του κόμματος και προς τις κατασταλτικές υπηρεσίες του κράτους, από κομμουνιστές για κομμουνιστές, που οδήγησαν σε ένα ιδιότυπα φαύλο κύκλο : Μεγάλο μέρας αυτών που κατηγορούσαν με εκθέσεις στελέχη του κόμματος (ακόμα και γραμματείς περιοχών του κόμματος) ως εχθρούς του κόμματος (π.χ. επειδή επέτρεψαν σε αγρότες την ατομική καλλιέργεια κ.λ.π.), κατηγορήθηκαν από άλλούς κομμουνιστές (συχνά από μέλη τον Κ.Ε. πον γνώριζαν τους κατηyορούμενους), ως "εχθροί τοιι κόμματος και τον λάου", με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένας φαύλος κύκλος αλληλοεκθέσεων και αλληλοκατηγοριών, που οδήγησε στην έξαρση των γνωστών αυθαιρεσιών και διώξεων... (σελ. 161-168).

Στη διατριβή προχωρώ σε αναλύσεις που δείχνουν τις συνέπειες της απολογητικής στάσης της κυρίαρχης ιδεολογίας απέναντι στη σταλινική πραγματικότητα και πρακτική με αποτέλεσμα η πράξη να πάψει να είναι το κριτήριο της θεωρίας, αλλά να αναγορευτεί σε συντελεστή με θεωρη­τική σημασία (σελ. 175-176), με παραμορφωτικές συνέπειες yια τη θεωρία (σελ. 176-178).

Ως κατάληξη των προηyούμενων αναλύσεων οδηγούμαι στο συμπέρα­σμα ( το οποίο όμως τώρα, ύστερα από 14 χρόνια, από τότε που υπερασπί­στηκα τη διατριβή, θα μπορούσε εν μέρη να τροποποιηθεί ) ότι «στην εκτί­μηση του- σταλινικού συστήματος πρέπει να ξεκινούμε από το ότι στην περίοδο τον σταλινισμού (10- ετία 1930) άλλαξε ποιοτικά η φυσιογνωμί.α της σοβιετικής κοινωνίας και το ότι αυτή η αλλαγή επηρέασε ουσιαστικά τις εξελίξεις της σύγχρονης εποχής. Συγχρόνως πρέπει να δούμε καθαρά ότι αυτή η κοινωνική αλλαγή έγινε με τίμημα την παραβίαση των αρχών της σοσιαλιστικής συμβίωσης. Αυτό, εμπόδισε, σε μεγάλο βαθμό, την εφαρμογή της άποψης του Λένιν για τη σοσιαλιστική κοινωνική υπερδομή (το σοσιαλιστικό κοινωνικό εποικοδόμημα), για το νέο πολιτικό σύστημα και τους νέους θεσμούς εξουσίας. Οι παραμορφώσεις και παρανομίες που εμφανίστηκαν σ' αυτή την περιοχή, εμπόδισαν σε μεγάλο βαθμό την ανάπτυξη της σοσιαλιστικής προσωπικότητας με βάση τις δυνατότητεc που δημιουργούσε η οικονομική ανάπτυξη και η κοινωνική πρόοδος. Άλλο τόσο που οι παραμορφώσεις και η παραβίαση της σοσιαλιστικής νομιυότηταc εμφανιζόταν προς τούς ανθρώπους ως έκφραση της_ σοσιαλιστικής νουι­μότηταc» (σελ. 180-181).

Μολονότι κύριος σκοπός της διατριβήc ήταν η κριτική εξέταση των εξελίξεων της περιόδου 1920-1930 και 1930-1940 στη Σοβιετική Ένωση, με κριτήριο το μαρξιστικό ουμανισμό και τις γενικές αρχέc του σοσια­λισμού, σε όλη τη διαδρομή των κεφαλαίων λαμβάνονται υπόψη οι αλλαγές που δρομολογήθηκαν μετά το 200 συνέδριο τον ΚΚΣΕ, όχι γόνο στη Σοβιετική Ένωση, αλλά και στις άλλες χώρες τον υπαρκτού σοσιαλισμού.

Πρόβαλε όμωc η ανάγκη για μια αυτόνομη εξέταση της μετασταλινικήc περιόδου, Οι εξελίξεις που δρομολογήθηκαν μετά το 200 συνέδριο για την αποκατάσταση του ουμανισμού στο μαρξισμό και την επανασϋνδεση των σοcιαλιστικών ιδεών με την πραγματικότητα είναι το θέμα του δεύτερου, μικρότερου, μέρους τηc διατριβής, που αναφέρεται κυρίωc στις ΛαϊκέςΔημοκρατίες, με έμφαση την Ουγγαρία. Και στο κεφάλαιο αυτό η συσχέτιση

των ιδεών με την πραγματικότητα χρησιμοποιείται για την ανάδειξη των πραγματικών προβλημάτων και δυνατοτήτων ανάπτυξης, με επίκεντρο τcν άνθρωπο,, την ανθρώπινη ελευθερία και δημιουργικότητα.

Στο κεφαλαίο αυτό επιχειρείται μια γενικότερη εκτίμηση της νέας ιστορικής περιόδου για το σοσιαλισμό, με την εμφάνιση και της επιστημονικοτεχνικής επανά­στασης, των ορίων του και των δυνατοτήτων του. Οδηγητική ιδέα στην εξέταση του μετασταλινικού υπαρκτού σοσιαλισμού (περίοδος 1960) είναι η γνωστή θέση του Μαρξ ότι "μία θεωρία πραγματώνεται στο λαό στο βαθμό που εκφράζει τις ανάγκες του ... Λεν αρκεί η ιδέα να ρέπει προς την πραγματικότητα, και η πραγματικότητα καθεαυτή πρέπει να ρέπει προς την ιδέα" (σελ. 193).

Ακολουθούν οι "Σημειώσεις" με πλούσιες αναφορές και με αναλύσεις σε θέματα όπως

- η έννοια του ουμανισμού - πρόσθετη βιβλιογραφία, με αξιολογήσεις.

- η έννοια της "κοινωνικής προόδου νέου τύπου,

- η κριτική σχέση του φιλοσόφου απέναντι στην κοινωνία και στην πο­λιτική.

- η κατάσταση των κοινωνικών επιστημών (πολιτική οικονομία, κοινωνιο­λογία, ψυχολογία) στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού και η έρευνα που αφορά τις ανθρώπινες σχέσεις στην κοινωνία (σελ. 257-268).

- η ισοπεδωτική ερμηνεία της έννοιας της ισότητας.

- οι σημαντικότερες εσωκομματικές συγκρούσεις στο ΚΚΣΕ και η σύνδεσή τους με την ταξική και την μορφωτική σύνθεση του κόμματος (σελ. 279­285).

- η εξέλιξη της ταξικής σύνθεσης του πληθυσμού στη Σοβιετική Ένωση (αναλογία των εργατών, σελ. 285-286).

- αναφορά με κριτική διάθεση στην άποψη ότι όσο αναπτύσσεται η Σοβιε­τική Ένωση, τόσα περισσότερο θα επιδιώκει ο παγκόσμιος καπιταλισμός την κατάργησή της και συσχέτιση αυτής της θέσης με τη θέση ότι όσο θα αναπτύσσεται ο σοσιαλισμός τόσο περισσότερο θα δυναμώνει η ταξική πάλη.

- αναφορές στον αναγκαστικό εκτατικό τρόπο ανάπτυξης της σοβιετικής οικονομίας και στην προσπάθεια θεωρητικοποίησης αυτής της ανάγκης¨»Μόνο η ενέργεια και ο ενθουσιασμός για την εργασία των εκατομμυ­ρίων μαζών μπορεί να εξασφαλίσει τη συνεχή ανάπτυξη της παραγωγικότη­τας της εργασίας, χωρίς την οποία είναι αδιανόητη η νίκη τον σοσιαλισμού στη χώρα μας, έναντι του καπιταλισμού». - Στάλιν. Που ση­μαίνει την αγνόηση του γεγονότος ότι η σύγχρονη τεχνολογία τείνει να εξελιχθεί σε αποφασιστικό συντελεστή της ανάπτυξης,

- αναφορές σε κορυφαίόυς θεωρητικούς του μαρξισμού για τη χρήση ταυ όρου "προσωπολατρεία" και για τον χαρακτηρισμό "σταλινικό σύστημα" (σελ. 295-298).

- αναφορά στην πληροφορία ερευνητή ότι ο Στάλιν τα 1946 δέχτηκε ότι δεν είναι απαραίτητο η Λαίκές Δημοκρατίες να προχωρήσουν με βάση το σοβιετικό σύστημα και την προλεταριακή δικτατορία (σελ. 301-302) και σχολιασμός αυτής της πληροφορίας.

- αναλυτική αναφορά για τις επιπτώσεις των εκτιμήσεων του Στάλιν (και του ΚΚΣΕ) στη διεθνή κατάσταση και στις εξελίξεις των άλλων σοσιαλιστικών χωρών και στο "σοσιαλιστικό στρατό­πεδο" γενικότερα.

- αναλυτική αναφορά νια τις συζητήσεις σχετικά με το ρόλο των εμπορευ­ματικών σχέσεων στο σοσιαλισμό (σελ. 314-316) για το νέο οικcνομικό μηχανισμό στην Ουγγαρία και τις επιπτώσεις του στα εισοδήματα, στην κοινωνική κινητικότητα και στον τρόπο ζωής των ανθρώπων (σελ. 319-330).

Ακολουθεί πλούσια βιβλιογραφία.

Η άρθρωση της διατριβής απεικονίζεται στα "Περιεχόμενα" ως εξής

Ι. Η περιπλοκότητα διερεύνησης του θέματος (Αντί εισαγωγής).

ΙΙ. Ουμανιστική ερμηνεία (INTERPRETAΤION) της σοσιαλιστικής πραγματι­κότητας.

.:Ι. Σχέση οράματος και επαναστατικής πράξης στο φως της ιστορικής πραγματικότητας.

Ι/α. Κατάσταση ανάγκης και εκφυλισμός του οράματος (Σύντομος χαρα­κτηρισμός ταυ "πολεμικού' κομμουνισμού°').

Ι/β. Επιστροφή στην πραγματικότητα-αποκατάσταση σύνδεσης οράματος και επαναστατικής πράξης (Εκτίμηση της Νέας Οικονομικής Πολιτικής - ΝΕΠ -και της περιόδου της ανασυγκρότησης).

Ι/ν. Επαναστατική αλλαγή της πραγματικότητας με τη μέθοδο της εφόδου-επανεμφάνιση της "ιδεολογικοποίησης" του οράματος (Εκτίμηση της "Μεyάλης Στροφής" - κολλεκτιβοποίηση της αγροτικής οικονομίας και βιαστική εκβιομηχάνιση).

2. Συγκεντρωτισμός και ανάπτυξη της κοινωνικής και της ανθρώπινης δραστηριότητας.

2/α. Συγκεντρωτικό οικονομικό σύστημα - κοινωνικές και ανθρώπινες επιπτώσεις.

2/β. Συγκεντρωτική νπερδομή - δυνατότητες και περιοριστικά όρια ανά­πτυξης του σοσιαλιστικού ανθρώπου.

2/y. Κριτική της πραγματικότητας και εκφυλισμός τον όπλού της κρι­τικής (πρόοδος και πισωδρόμηση συγχρόνως).

ΙΙΙ_ Επανασύνδεση του οράματος και της επαναστατικής πράξης σε ανώτερο επίπεδα (0 σημερινός σοσιαλισμός).

1. Ιστορική σταθεροποίηση του σοσιαλισμού (ο σοσιαλισμός ως κίνημα και. ως κατάσταση).

2. Το όραμα του ολοκληρωμένου ανθρώπού στο φως της πραγματικότητας (flννατότητες και όρια).

α, Αιτίες προβολής του "ολοκληρωμένου ανθρώπου".

3. Η φύση τον σοσιαλισμού και το όραμα του ολοκληρωμένου ανθρώπου (Συνύφανση και αντίθεση παρελθόντος και παρόντος).

Η άρθρωση της διατριβής απεικονίζεται στα "Περιεχόμενα" ως εξής

Ι. Η περιπλοκότητα διερεύνησης του θέματος (Αντί εισαγωγής).

ΙΙ. Ουμανιστική ερμηνεία (INTERPRETAΤION) της σοσιαλιστικής πραγματι­κότητας.

.:Ι. Σχέση οράματος και επαναστατικής πράξης στο φως της ιστορικής πραγματικότητας.

Ι/α. Κατάσταση ανάγκης και εκφυλισμός του οράματος (Σύντομος χαρα­κτηρισμός ταυ "πολεμικού' κομμουνισμού°').

Ι/β. Επιστροφή στην πραγματικότητα-αποκατάσταση της σύνδεσης οράματος και επαναστατικής πράξης (Εκτίμηση της Νέας Οικονομικής Πολιτικής - ΝΕΠ -και της περιόδου της ανασυγκρότησης).

Ι/ν. Επαναστατική αλλαγή της πραγματικότητας με τη μέθοδο της εφόδου-επανεμφάνιση της "ιδεολογικοποίησης" του οράματος (Εκτίμηση της "Μεyάλης Στροφής" - κολλεκτιβοποίηση της αγροτικής οικονομίας και βιαστική εκβιομηχάνιση).

2. Συγκεντρωτισμός και ανάπτυξη της κοινωνικής και της ανθρώπινης δραστηριότητας.

2/α. Συγκεντρωτικό οικονομικό σύστημα - κοινωνικές και ανθρώπινες επιπτώσεις.

2/β. Συγκεντρωτική υπερδομή - δυνατότητες και περιοριστικά όρια ανά­πτυξης του σοσιαλιστικού ανθρώπου.

2/y. Κριτική της πραγματικότητας και εκφυλισμός τον όπλού της κρι­τικής (πρόοδος και πισωδρομήσει συγχρόνως).

ΙΙΙ_ Επανασύνδεση του οράματος και της επαναστατικής πράξης σε ανώτερο επίπεδα (0 σημερινός σοσιαλισμός).

4. Ιστορική σταθεροποίηση του σοσιαλισμού (ο σοσιαλισμός ως κίνημα και. ως κατάσταση).

5. Το όραμα του ολοκληρωμένου ανθρώπού στο φως της πραγματικότητας (δυνατότητες και όρια).

α, Αιτίες προβολής του "ολοκληρωμένου ανθρώπου".

6. Η φύση τον σοσιαλισμού και το όραμα του ολοκληρωμένου ανθρώπου (Συνύφανση και αντίθεση παρελθόντος και παρόντος).